Κοινότητα - Πύλη - Περιοδικό Φοιτητών Πανεπιστημίου Αιγαίου -- Πρωτοβουλία MyAegean

Νίκος Καζαντζάκης, συγγραφέας, ποιητής, θεατρικός συγγραφέας, κριτικός, μεταφραστής, φιλόσοφος, δημοσιογράφος, πολιτικός. Στις 18 Φεβρουαρίου του 1883 γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης ο Νίκος Καζαντζάκης. Είναι ένας λογοτέχνης που, με το έργο του και την προσωπικότητά του δέσποσε μισό περίπου αιώνα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Στο πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα η προσωπικότητα του Ν. Καζαντζάκη άρχισε να αναπτύσσεται, στο δεύτερο τέταρτο αυτή η προσωπικότητα έδειξε όλο της το δυναμισμό, όλη της τη δημιουργική πνοή και επιτέλεσε ένα έργο που αξίζει αναζήτηση και συζήτηση και τώρα, ακόμη 60 χρόνια μετά το θάνατό του, παραμένει ζωντανό και επίκαιρο! Ο Ν. Καζαντζάκης είναι το παιδί της εποχής του, είναι η ηχώ όλων των σπουδαίων γεγονότων, όχι μόνο της ιστορίας της Ελλάδας, αλλά και της παγκόσμιας ιστορίας. Είναι ο αιώνιος ταξιδευτής που ψάχνει πάντα να βρει κάτι καινούριο. Στη ζωή του, τη γεμάτη περιπέτειες, θαύμασε πολλούς ανθρώπους και κυρίως πολλές προσωπικότητες, μαθήτευσε σε όλα σχεδόν τα φιλοσοφικά και πολιτικά ρεύματα.

Οι ρίζες του, οι καταβολές του – Η Κρήτη και η Ελλάδα

Γεννήθηκε στην Κρήτη από γονείς πολύ διαφορετικούς μεταξύ τους, από μια μητέρα αγαθή και γλυκιά [στην «Αναφορά στο Γκρέκο» λέει για την μητέρα του: «Η μάνα μου ήταν μια άγια γυναίκα. Πώς μπόρεσε πενήντα χρόνια (...) να νιώθει πλάι της την αναπνοή του Λιόντα (...) ποτέ δεν είχα δει την μάνα μου να γελάει – χαμογελούσε μόνο, και τα βαθουλά μαύρα μάτια της κοίταζαν τους ανθρώπους, γεμάτα υπομονή και καλοσύνη» (σελ. 45-46)] και από ένα πατέρα σκληρό και αυστηρό [αντίθετα, γράφει στην «Αναφορά στο Γκρέκο» για τον πατέρα του: «Ο πατέρας μου σπάνια μιλούσε, δε γελούσε, δε μάλωνε – κάποτε μονάχα έτριζε τα δόντια του ή έσφιγγε τη γροθιά του, κι αν τύχαινε να κρατάει πετραμύγδαλο, έστριβε τα δάχτυλά του και το έκανε σκόνη (...) βαρίσκιωτος, αβάσταχτος» (σελ. 36-37)].

Η συναισθηματική και η πνευματική ζωή του επηρεάστηκε πολύ από αυτή την διαφορά των γονιών του. Επίσης, σπουδαίο ρόλο σε όλη του την εξέλιξη έπαιξε και το γεγονός ότι πολύ νέος, το 1887 που έγινε η Κρητική Επανάσταση, κατέφυγε στη Νάξο και παρακολούθησε μαθήματα στο καθολικό εκεί σχολείο, έτσι βρέθηκε από πολύ νωρίς σε ένα κόσμο καινούριο και άγνωστο και άρχισε να υιοθετεί τα πρώτα στοιχεία του δυτικού πολιτισμού. Από πολύ νέος επίσης ζει την ατμόσφαιρα του πολέμου και της επανάστασης για την απελευθέρωση της πατρίδας του, αυτός ο αγώνας των Κρητικών του μαθαίνει να μένει πιστός σε ό,τι έργο αρχίζει και σιγά-σιγά τα σύμβολα του δικού του αγώνα δεν θα είναι πια η Κρήτη και η Τουρκία αλλά θα περάσουν σε μια άλλη σφαίρα ιδεών, θα γίνουν το Φως και το Σκοτάδι, ο Θεός και ο Διάβολος, το Καλό και το Κακό.

Το 1902 ο Ν. Καζαντζάκης θα τελειώσει τις γυμνασιακές του σπουδές και θα βρεθεί στην Αθήνα για να σπουδάσει Νομική. Αυτές οι σπουδές του στην Νομική Σχολή θα γίνουν αφετηρία για νέες αναζητήσεις!

Οι σπουδές – το εξωτερικό – η αναζήτηση – οι επιρροές – οι πρώτες γραφές και δημοσιεύσεις

Αλλά πριν συνεχίσουμε, θα πρέπει να αναφερθούμε λίγο στα πολιτισμικά προβλήματα της Ελλάδας, που επηρέασαν πολύ το συγγραφέα μας. Στην αρχή του 20ού αιώνα εγείρεται στην Ελλάδα το γλωσσικό ζήτημα, μια έντονη διαμάχη μεταξύ των οπαδών της κίνησης για τη χρησιμοποίηση της δημοτικής γλώσσας και στο γραπτό λόγο, και των οπαδών της κίνησης για τη διατήρηση της καθαρεύουσας στο γραπτό και στον προφορικό λόγο. Το γλωσσικό ζήτημα έχει σχέση με τα πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα της χώρας και όπως λέει ο Σβορώνος στην «Επισκόπηση της Ελληνικής Ιστορίας» (σελ. 133-134): «Το κίνημα του δημοτικισμού γίνεται το κεντρικό πρόβλημα της ελληνικής πνευματικής ζωής ως το τέλος του 1ου Παγκόσμιου Πολέμου. (...) Το κίνημα του δημοτικισμού, συλλογικό έργο πολλών γενιών και με χαρακτήρα γνήσια ελληνικό, ενώνει από την αρχή όλες τις ανανεωτικές δυνάμεις και περικλείνει δυνάμει όλες τις τάσεις, τις συχνά αντιτιθέμενες, συντηρητικές ή επαναστατικές, που θα αποδεσμευτούν προοδευτικά για να ακολουθήσουν το δικό τους δρόμο, σημείο εκκίνησης μένει πάντα το εθνικό πρόβλημα».

Ο αγώνας για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας, τη γλώσσα του λαού, που όλοι καταλαβαίνουν και μιλούν, είναι ένας αγώνας δεμένος με τον αγώνα για την πατρίδα, καθώς υπήρχαν ελληνικά εδάφη που ήταν υπό την τουρκική κυριαρχία. Οι δημοτικιστές ιδρύουν το 1905 την εταιρεία «Εθνική Γλώσσα» και τον «Εκπαιδευτικό Όμιλο» και το 1910 την «Φοιτητική Συντροφιά» και παίρνουν μέρος στη κίνηση του Ε. Βενιζέλου για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Προσωπικότητες αυτού του κινήματος είναι καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Χατζιδάκης, ο Ψυχάρης, ο Γληνός αργότερα, οι ποιητές Παλαμάς και Σικελιανός, ο Ίων Δραγούμης κ.ά. Όλοι αυτοί: «επηρεάζουν το κυριότερο περιοδικό του δημοτικισμού, το "Νουμά" (...) και προκαλούν τη γένεση μιας πολυποίκιλης κοινωνικής φιλολογίας: μυθιστόρημα και θέατρο, επαναστατική ποίηση, δοκίμια και μελέτες ιστορικές, κοινωνιολογικές κ.λ.π..» (Ν. Σβορώνος, σελ. 135).

Αυτήν ακριβώς τη στιγμή ο Ν. Καζαντζάκης βρίσκεται στην Αθήνα ως φοιτητής, στην καρδιά όλου αυτού του κινήματος και εξάλλου, μη ενδιαφερόμενος καθόλου για τη Νομική, παίρνει μέρος σε όλα αυτά τα ιδεολογικά κινήματα και αρχίζει να γράφει δοκίμια, τραγωδίες, νουβέλλες. Έτσι, το 1906, γράφει το «Όφις και Κρίνο», την «Αρρώστια του Αιώνα», το «Ξημερώνει», που παίρνει το πρώτο βραβείο σε ένα δραματικό διαγωνισμό που οργάνωσε το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Στην Αθήνα ως φοιτητής κάνει επίσης τη γνωριμία του με τη φιλοσοφία του Νίτσε (Nietzsche). «Αυτός ο προφήτης του ανέλπιδου» τον επηρέασε πολύ. Ο Νίτσε, «ο άνθρωπος που πίστευε στο θάνατο των Θεών» συντάραξε το νεαρό Κρητικό, ώστε αργότερα, όταν θα πάει στο Παρίσι το 1907, θα συμπληρώσει τις γνώσεις του στη φιλοσοφία του και θα εκπονήσει τη διδακτορική του διατριβή με θέμα: «Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου και της πολιτείας». Δεν θα μείνει όμως μόνο στη γνωριμία και τη μελέτη του Γερμανού φιλοσόφου, θα προχωρήσει πέρα από αυτόν, θα πάρει ως αφετηρία το «Μηδέν» του Νίτσε και θα προτείνει μια καινούρια ηθική, θα δώσει μια καινούρια μεταφυσική εξήγηση του κόσμου. Θα θελήσει να δημιουργήσει μια νέα θρησκεία. Ο ίδιος λέει στην «Αναφορά στο Γκρέκο» (σελ. 570) «(...) ολοζωής αγωνιζόμουν να τεντώσω το μυαλό μου, ωσότου να τρίξει, να κοντεύει να σπάσει, να δημιουργήσω μια μεγάλη ιδέα, που να μπορέσει να δώσει καινούργιο νόημα στη ζωή, καινούργιο νόημα στο θάνατο και να παρηγορήσει τους ανθρώπους.».

Στο Παρίσι θα μείνει από το 1907 ως το 1909. Εκεί θα παρακολουθήσει τα μαθήματα του Μπερξόν (Bergson), θα κάνει δηλαδή τη γνωριμία με έναν άλλο μεγάλο φιλόσοφο της εποχής. Η ζωτική ορμή (l`élan vital) και η δημιουργική εξέλιξη (la durée réelle), του Γάλλου φιλοσόφου, θα γίνουν οι πηγές της αντίληψης της ζωής και της φιλοσοφικής ηθικής του Ν. Καζαντζάκη που βλέπουμε στην «Ασκητική» του.

Την ίδια εποχή γράφει τις «Σπασμένες Ψυχές», μυθιστόρημα.

Το 1910 γράφει τη «Θυσία», τραγωδία, τον «Πρωτομάστορα», τραγωδία – Α` βραβείο ενός δραματικού διαγωνισμού στην Αθήνα, «Κωμωδία», τραγωδία.

Το 1911 παντρεύεται τη Γαλάτεια Αλεξίου.

Το 1912 στον Α` Παγκόσμιο Πόλεμο κατατάχθηκε εθελοντής.

Από το 1912 ως το 1915 ασχολείται με μεταφράσεις.

Γυρνώντας από το Παρίσι εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα. Είναι γνωστός πλέον στους φιλολογικούς κύκλους ως συγγραφέας και μεταφραστής. Δεν είναι όμως ικανοποιημένος με τον εαυτό του, θέλει να βάλει τάξη στις ιδέες του και να δημιουργήσει. Ο ίδιος, στην «Αναφορά στο Γκρέκο» (σελ. 350) λέει: «(...) έλεγα στην ψυχή μου και ρωτούσα με αγωνία: Πιστεύεις; Μπορείς να δοθείς όλη; Είσαι έτοιμη; Τί ζητούσα; Να πειθαρχήσω σε ένα ρυθμό αυστηρό, να καταταχτώ σε ένα στρατό που κίνησε για την ανώτατη ελπίδα. Να μπαρκάρω στη Χριστιανική Αργώ, με τους νηστικούς, κουρελιάρηδες, παρθένους ηρώους – και το κόκκινο πανί θα τανυστεί και θα τιναχτεί από το κατάρτι το μυστικό κλήμα της μετάληψης και θα αρμενίζουμε κουρσάροι να αρπάξουμε από τις πλάτες του Θεού το χρυσόμαλλο δέρας της αθανασίας». Συμπεραίνουμε από αυτό το απόσπασμα ότι ο Ν. Καζαντζάκης ελπίζει να βρει μια διέξοδο στις ανησυχίες του στη θρησκεία, αφού δεν την βρήκε μέχρι τώρα, μελετώντας το Νίτσε και τον Μπερξόν και κυρίως ψάχνει στο Χριστιανισμό. Λέει ο ίδιος, στην «Αναφορά στο Γκρέκο», (σελ 329): «(...) θα μπορούσες παίρνοντας φόρα από τα γνωστά σύμβολα μιας θρησκείας, να ορμήσεις σε δικές σου θεϊκές απόπειρες και να δώσεις αυτό που ζητάς και δεν το ξέρεις: "συγχρονισμένη μορφή στα αιώνια πάθη του θεού και του ανθρώπου"». Όταν λέμε στο Χριστιανισμό, εννοούμε πως ψάχνει να βρει αυτό που ζητάει στη φιλοσοφία του Χριστιανισμού και στις αξίες του. Καταδικάζει την τυπολατρία και την υποκρισία όλων αυτών που εκμεταλλεύονται την εκκλησία, γεγονός που θα του δημιουργήσει προβλήματα στη συνέχεια της πορείας του.

Ο Ν. Καζαντζάκης είναι όμως άνθρωπος που πάντοτε ψάχνει να βρει γιατί ζει και πάντοτε θέλει να ζει ψάχνοντας. Δεν μάντεψε, δεν εφηύρε τις ιδέες του, τις συνέλεξε από τους μεγάλους φιλοσόφους και για αυτό υπάρχει κάποια αντίφαση στο έργο του. Συγκεντρώνοντας όλες αυτές τις ιδέες, στη συνέχεια δημιούργησε μια αντίληψη για τη ζωή τελείως προσωπική. Αλλά όμως, πρέπει να ομολογήσουμε ότι το βαθύτερο αίτιο της δημιουργικής πνοής του συγγραφέα μας δεν οφείλεται μόνο στις γνώσεις του και στην εκπαίδευσή του, είναι συνάρτηση όλων των αντιθέσεων και αντιφάσεων του αιώνα που έζησε. Την εποχή που καταλαμβάνεται από θρησκευτικό οίστρο γνωρίζεται με το Σικελιανό και περνούν μαζί 40 ημέρες στον Άθω. Εκεί κάπου σε ένα μοναστήρι μας αναφέρει: «(...) ο φίλος μου κάρφωσε το γαλάζιο μάτι του απάνω στην ανθισμένη μυγδαλιά. (...) Κι ύστερα, αργά: - Ένα τραγούδι, είπε ανεβαίνει στα χείλη μου· ένα πολύ μικρό τραγούδι, ένα χαϊκάι. Κοίταξε πάλι τη μυγδαλιά: - Είπα στη μυγδαλιά: Αδελφή, μίλησέ μου για το Θεό. Κι η μυγδαλιά άνθισε» («Αναφορά στο Γκρέκο», σελ. 281).

Την ίδια εποχή, 1909-1918, μπαίνει ουσιαστικά στους δημοτικιστές και εκδίδει έργα του στο περιοδικό «Νουμάς» και γράφει στη δημοτική.

Πολιτικά είναι με το Βενιζέλο, (Το 1919-1920 ήταν γενικός διευθυντής του Υπουργείου Περιθάλψεως και με την ιδιότητά του αυτή πήγε στον Καύκασο για να βοηθήσει τους Έλληνες. Στην αποστολή συμμετείχε μαζί με άλλους και ο Γ. Ζορμπάς. Σώζουν 150.000 πληθυσμό). Μετά τη μικρασιατική καταστροφή καταλαβαίνει πως τίποτα δεν μπορεί να γίνει και αποθαρρημένος από την πολιτική και ιδεολογική κατάσταση της Ελλάδας, φεύγει για τη Δυτική Ευρώπη.

Στο σημείο αυτό θα ήταν καλό να επισημάνουμε και να αναφερθούμε σε μια προσωπικότητα που τον επηρέασε πολύ, πρόκειται για τον Γ. Ζορμπά· ο ίδιος τον χαρακτηρίζει ως εξής: «(...) ο εξαίσιος αυτός φαγάς, πιοτής, δουλευταράς, γυναικάς, αλήτης. Ο χορευτής, ο πολεμιστής. Η πιο πλατιά ψυχή, το πιο σίγουρο σώμα, η πιο λεύτερη κραυγή που γνώρισα στη ζωή μου... (...)» («Αναφορά στο Γκρέκο», σελ. 552). Για το Ν. Καζαντζάκη ο Ζορμπάς αντιπροσωπεύει την Διονυσιακή αγάπη για τη ζωή, θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι ο τύπος του ανθρώπου που είναι τελείως αντίθετος από τον ίδιο το συγγραφέα.

Η ωριμότητα: Η «Ασκητική» - Η «Οδύσεια»

Η εποχή που ο Ν. Καζαντζάκης διαμένει στην Ευρώπη είναι πολύ σημαντική για την εξέλιξή του. Στην Αυστρία μυείται στο Βουδισμό και στον κομμουνισμό και αρχίζει να γράφει την «Ασκητική - Salvatores Dei». Η «Ασκητική» είναι ένα έργο καθαρά φιλοσοφικό (φιλοσοφική πραγματεία), όπου ο Ν. Καζαντζάκης εκθέτει όλη του την αντίληψη για τη ζωή, το θάνατο, το Θεό. Είναι ένα έργο όπου διατυπώνονται όλες οι επιδράσεις που ο συγγραφέας δέχθηκε. Ο ίδιος την αποκαλεί «Μετακομμουνιστικό Πιστεύω». Είναι ακριβώς η εποχή μετά τον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο, που η Αυστρία και κυρίως η Γερμανία, βρίσκονται σε πλήρη κρίση· επικρατεί φτώχεια, μιζέρια παντού, οι άνθρωποι είναι αδιάφοροι για τα πάντα, δεν πιστεύουν σε καμιά αξία. «Η μέρα της γερμανικής κρίσης» που ο Νίτσε είχε προβλέψει ήρθε, ο ίδιος δε ο Ν. Καζαντζάκης, επηρεασμένος από τη μικρασιατική καταστροφή δεν βλέπει άλλη διέξοδο, παρά στη Ρωσική Επανάσταση. Στο Βερολίνο κάνει παρέα με νεαρές Εβραίες κομμουνίστριες, θαυμάζει το Λένιν και επισκέπτεται 3 φορές τη Σοβιετική Ένωση. Το 1927 προσκεκλημένος από την ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης για τις γιορτές των 10 χρόνων της Οκτωβριανής Επανάστασης γνωρίζει τον ομοϊδεάτη του αριστερό Ελληνορουμάνο λογοτέχνη Παναΐτ Ιστράτι, όπου αναπτύσσεται μεταξύ τους θερμή φιλία. Ήρθε επίσης σε επαφή με τον Τρότσκι και με άλλες προσωπικότητες της Σοβιετικής Ένωσης.

Ακολουθούν πολλά ταξίδια. Στην Ιταλία, στην Ασίζη επηρεάζεται από τη ζωή του Αγίου Φραγκίσκου και θα γράψει αργότερα το μυθιστόρημα «Ο φτωχούλης του Θεού».

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, οργανώνεται σε μια κομμουνιστική οργάνωση, αλλά ο Ν. Καζαντζάκης είναι περισσότερο συγγραφέας παρά άνθρωπος της δράσης, και τότε αρχίζει να γράφει την «Οδύσεια» (33.333 στίχους), το σπουδαιότερο έργο του, έργο όλης του της ζωής: έκανε περίπου 10 χρόνια να το τελειώσει. Όμως, ας δούμε τί είναι η «Οδύσεια». Αρχίζει εκεί που η «Οδύσσεια» του Ομήρου τελειώνει. Ο Οδυσσέας δεν είναι ο ήρωας που αγαπάει την πατρίδα, την οικογένεια. Ο καινούργιος Οδυσσέας είναι ένας ξεριζωμένος, ένας «desperado», που αγωνίζεται χωρίς κανένα σκοπό, χωρίς καμιά ελπίδα μέσα στη μοναξιά του και στο τέλος χάνεται στο χάος. Στην «Οδύσεια» διαβάζουμε όλη την πνευματική οδύσσεια του Ν. Καζαντζάκη, όπως ο ίδιος λέει: «(...) έσκυψα πάνω στο άγραφο χαρτί· δεν ήταν άγραφο χαρτί, ήταν καθρέφτης κι έβλεπα το πρόσωπό μου· ήξερα πως ό,τι έγραφα θα`ταν εξομολόγηση» («Αναφορά στο Γκρέκο», σελ. 575).

Τα ταξίδια

Το 1927 χωρίζει από τη Γαλάτεια Αλεξίου.

Ακολουθούν πολλά ταξίδια του Ν. Καζαντζάκη στην Ελλάδα, στην Παλαιστίνη, στην Κύπρο, στην Αίγυπτο, στην Ισπανία, στην Ιταλία, τις περισσότερες φορές ως ανταποκριτής εφημερίδων. Ήρθε σε επαφή με εξέχουσες προσωπικότητες της εποχής, όπως τους Ισπανούς ποιητές Χιμένεθ και Ουμανούνο, το Δανό Γιοχάνες Γιόργκεσεν, τον Αλβέρτο Σβάιτσερ κ.ά.

Συνέπεια αυτών των ταξιδιών είναι βέβαια ο πλουτισμός των γνώσεων, αλλά και η συγγραφή των «Ταξιδεύοντας», που δεν είναι απλά ρεπορτάζ αλλά σκέψεις για το θάνατο των πολιτισμών, για τον τρόπο σκέψης και δράσης των λαών, για τις πολιτικές, πολιτιστικές και κοινωνικές καταστάσεις, είναι περιγραφή τοπίων, μνημείων, μουσείων και όλα αυτά μαζί. Αναφέρουμε μερικά: «Ισπανία – Ιταλία – Αίγυπρος – Σινά», «Ρουσία», «Κίνα – Ιαπωνία», «Αγγλία», «Ιταλία», «Αίγυπτος – Σινά – Ιερουσαλήμ – Κύπρος – Ο Μοριάς».

Το 1945 παντρεύτηκε με την Ελένη Σαμίου την οποία είχε γνωρίσει το 1924 και η οποία του έμεινε πιστή συντρόφισσα και συνοδοιπόρος μέχρι το τέλος της ζωής του.

Η αυτοεξορία

Το 1946 αφήνει οριστικά την Ελλάδα αφού έλαβε μέρος στην πολιτική ζωή, ιδρύοντας το 1945 την «Σοσιαλιστική Εργατική Κίνηση» που ήθελε να ενώσει όλες τις προοδευτικές δυνάμεις του τόπου και παίρνει μέρος στην κυβέρνηση του Θ. Σοφούλη. Την ίδια εποχή χάνει τη θέση του στην Ακαδημία Αθηνών. Απελπισμένος για μια ακόμη φορά από την πνευματική και πολιτική κατάσταση της Ελλάδας, αυτοεξορίζεται στην πόλη Αντίμπ (Antibes) της Γαλλίας.

Το 1946 προτείνεται για το βραβείο Nobel Λογοτεχνίας, αλλά η ελληνική κυβέρνηση και η εκκλησία που τον έχουν αποκηρύξει και τον απειλούν με αφορισμό, ζητούν από την επιτροπή των βραβείων Nobel να μην του το δώσουν (προτάθηκε συνολικά 9 φορές για το βραβείο Nobel).

Ο ίδιος ο Ν. Καζαντζάκης, όταν η Ορθόδοξη Εκκλησία αποφάσισε να κάψει το έργο του και τον απειλούσε με αφορισμό, έγραψε σε επιστολή του: «Μου δώσατε μια κατάρα, Άγιοι Πατέρες, σας δίνω μια ευχή: "Σας εύχομαι να`ναι η συνείδησή σας τόσο καθαρή όσο η δική μου και να`στε τόσο ηθικοί και θρήσκοι όσο είμαι εγώ"» (το 1968 ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας είπε πως τα βιβλία του Ν. Καζαντζάκη κοσμούν την Πατριαρχική Βιβλιοθήκη). Στον δε Πάπα, όταν έβαλε στο Index (κατάλογος Απαγορευμένων Βιβλίων) το βιβλίο «Ο Τελευταίος Πειρασμός» και το βιβλίο «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» είπε: «Ad Tuum Domine tribunal appello» («Στο Δικαστήριό σου, Κύριε, κάνω έφεση», δηλαδή: «Καλώ Εσένα Κύριε, για δικαστή μου» (το Βατικανό αργότερα, κατάργησε το Index).

Το 1947 γίνεται λογοτεχνικός σύμβουλος της UNESCO αλλά γρήγορα το εγκαταλείπει και ασχολείται με τη συγγραφή αποκλειστικά.

Τα μυθιστορήματα

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής και μετά, παρατηρούμε μια στροφή του συγγραφέα· αρχίζει να γράφει τα μυθιστορήματά του. Αφού έκανε έναν περίπλου σε όλο τον κόσμο, γυρίζει ξανά στο πατρικό του χώμα, στις ρίζες του. Τα θέματα των μυθιστορημάτων του είναι ελληνικά.

Το 1943 τελειώνει το «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» (εκδόθηκε το 1946). Στο έργο αυτό αποτυπώνεται η αντίθεση Βουδισμού και μπερξονισμού στα δύο πρόσωπα του συγγραφέα και του Ζορμπά, καθώς επίσης τα ήθη και τα έθιμα του γενέθλιου τόπου του Ν. Καζαντζάκη.

Το 1948 γράφει το «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται», όπου ο συγγραφέας αναδεικνύει αντιθέσεις εθνικές και ιδεολογικές. Μας εκθέτει κυρίως τη γνώμη του για μερικούς κληρικούς που είναι ανάξιοι να φέρουν αυτό το σχήμα.

Το 1949 ο συγγραφέας γράφει το «Οι αδερφοφάδες», όπου εκθέτει τα πολιτικά και ιδεολογικά πάθη των Ελλήνων κατά τον εμφύλιο πόλεμο. Είναι ένα μυθιστόρημα γεμάτο βία και απελπισία.

Το 1950 γράφει το «Ο Καπετάν Μιχάλης». Εκθέτει ο Ν. Καζαντζάκης τις προσωπικές του εμπειρίες της παιδικής ηλικίας, μας εκθέτει όλο το δράμα το εθνικό και θρησκευτικό των Κρητικών και κυρίως τον ηρωισμό αυτού του λαού, που δεν υπακούει παρά μόνο στη λευτεριά.

Το 1951 συγγράφει το «Ο Τελευταίος Πειρασμός», που δεν είναι κατά τη γνώμη μας η βιογραφία του Χριστού, αλλά η εξομολόγηση ενός ανθρώπου που αγωνίζεται. Ο Χριστός δεν είναι για το Ν. Καζαντζάκη ο υιός του Θεού, αλλά είναι ο άνθρωπος που μάχεται. Ο συγγραφέας προτείνει ένα Χριστιανισμό μακριά από τα δόγματα της εκκλησίας, «Ο Τελευταίος Πειρασμός» είναι η βιβλική, νιτσεϊκή και μπερξονιστική έκφραση του συγγραφέα.

Το 1953 γράφει το «Ο Φτωχούλης του Θεού», έργο επηρεασμένο όπως αναφέραμε πιο πάνω από τη ζωή του Αγίου Φραγκίσκου, που μπορεί να θεωρηθεί συνέχεια του «Ο Τελευταίος Πειρασμός»· είναι ο αγώνας να ξεπεράσει κανείς τον εαυτό του.

Τέλος, το 1956-1957, γράφει την «Αναφορά στο Γκρέκο», το τελευταίο έργο του. Είναι η αυτοβιογραφία του, απολογισμός της ζωής του, των εμπειριών που έζησε, των επιρροών που δέχθηκε. Είναι μια αναφορά στο Δομίνικο Θεοτοκόπουλο, που ήταν συμπατριώτης του (όταν επισκέφθηκε την Ισπανία, τον συγκλόνισε το έργο του). Ο Ν. Καζαντζάκης θεωρεί το Θεοτοκόπουλο συναγωνιστή του, καθώς πιστεύει πως αγωνίστηκε με το δικό του τρόπο για να φτάσει στη λύτρωση. «Τέσσερα στάθηκαν τα αποφασιστικά σκαλοπάτια στο ανηφόρισμά μου, και το καθένα φέρνει ένα ιερό όνομα: Χριστός, Βούδας, Λένιν, Οδυσσέας (....). Αλάκερη η ψυχή μου μια Κραυγή. Κι όλο μου το Έργο, το σχόλιο στην Κραυγή αυτή. Μια λέξη πάντα, σε όλη μου τη ζωή, με τυραννούσε και με μαστίγωνε· η λέξη Ανήφορος.» («Αναφορά στο Γκρέκο», σελ. 16).

Έχουν προηγηθεί και άλλα μυθιστορήματα, το «Toda Raba» (το 1929) και το «Le jardin des rochers» (το 1936), γραμμένα στα γαλλικά.

Το 1956 του απονέμεται παμψηφεί το Διεθνές Βραβείο Ειρήνης τη Βιέννη.

Το τέλος

Μετά το 1957 η υγεία του αρχίζει να κλονίζεται. Το 1957 φεύγει για ταξίδι στην Ιαπωνία μέσω Κίνας και Ρωσίας, ένα εμβόλιο στο Χονγκ-Κονγκ κατά της χολέρας θα σταθεί μοιραίο και στις 26 Οκτωβρίου του 1957 ο Ν. Καζαντζάκης πεθαίνει σε ηλικία 74 ετών στο Φράιμπουργκ (Freiburg) της Γερμανίας και ενταφιάζεται στην Ντάπια Μαρτινέγκο, στο παλιό ενετικό φρούριο στο Ηράκλειο στην Κρήτη. Ο τάφος του αποτελεί παγκόσμιο πνευματικό προσκύνημα.

Το προσωπικό του πιστεύω (son credo)

Ο Ν. Καζαντζάκης υπήρξε μια μεγάλη προσωπικότητα· φιλόσοφος, συγγραφέας, ποιητής, δραματουργός, κριτικός, μεταφραστής, δημοσιογράφος, πολιτικός· έγραφε ασταμάτητα και ακούραστα σε όλη του τη ζωή, γνώριζε πολλές ξένες γλώσσες, συνεργάστηκε με εφημερίδες και περιοδικά. Ασχολήθηκε με όλα τα είδη του λόγου: έγραψε μυθιστορήματα, θεατρικά έργα, ποιήματα, ταξιδιωτικά, δοκίμια, παιδικά μυθιστορήματα, έκανε μεταφράσεις φιλοσοφικών έργων, λογοτεχνικών έργων (μετέφρασε την «Ιλιάδα» του Ομήρου με τον Ι. Κακριδή), θεατρικών έργων παιδικής λογοτεχνίας, έγραψε σενάρια, επιστολές. Έργα του διασκευάστηκαν και έγιναν θεατρικές και κινηματογραφικές παραγωγές. Αξιόλογα παραδείγματα, το 1956 «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται», θεατρική διασκευή, επιτυχία του Μ. Κατράκη στο «Ελληνικό Θέατρο», το «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» γίνεται κινηματογραφική ταινία του Ζυλ Ντασσέν και προβάλλεται στο Φεστιβάλ των Κανών με τίτλο «Εκείνος που πρέπει να πεθάνει», γυρισμένο στην Κρήτη, το «Αλέξης Ζορμπάς», κινηματογραφική ταινία του Μ. Κακογιάννη κ.ά.

Ο Ν. Καζαντζάκης θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι ένας άνθρωπος που προβληματίστηκε για τη ζωή, την ύπαρξη, το Θεό. Τον τράβηξαν όλα τα φιλοσοφικά ρεύματα του καιρού του, τον επηρέασαν όλα τα ιστορικά γεγονότα της εποχής του. Εκείνος όμως δεν δέχθηκε τίποτε απόλυτα, προσπάθησε να συνταιριάξει τα πάντα και να δημιουργήσει το δικό του προσωπικό φιλοσοφικό πιστεύω (son credo), που είναι, όπως ο ίδιος διατύπωσε σε μια συνέντευξη που έδωσε λίγο πριν το θάνατό του: «Είναι πέρα από την απόλυτη απελπισία που βρίσκεται η πόρτα της απόλυτης ελπίδας: "ΔΕΝ ΕΛΠΙΖΩ ΤΙΠΟΤΑ, ΔΕΝ ΦΟΒΟΥΜΑΙ ΤΙΠΟΤΑ, ΕΙΜΑΙ ΛΕΦΤΕΡΟΣ"» (γραμμένο και στον τάφο του). Αυτό το προσωπικό φιλοσοφικό πιστεύω είναι η κατάληξη σε ένα «μηδενισμό» που είναι, κατά τη γνώμη μας, βασισμένος στις επιρροές που δέχθηκε και κυρίως είναι συνάρτηση των βιωμάτων του, των προσωπικών εμπειριών του και του προβληματισμού του γενικά. Το «μηδενιστικό» αυτό τέρμα είναι ταυτόχρονα και η αφετηρία της Λύτρωσης.

Τελειώνει την «Ασκητική», γράφοντας (σελ. 94-95):

«ΠΙΣΤΕΥΩ Σ`ΕΝΑ ΘΕΟ, ΑΚΡΙΤΑ, ΔΙΓΕΝΗ, ΣΤΡΑΤΕΥΟΜΕΝΟ, ΠΑΣΧΟΝΤΑ, ΜΕΓΑΛΟΔΥΝΑΜΟ, ΟΧΙ ΠΑΝΤΟΔΥΝΑΜΟ, ΠΟΛΕΜΙΣΤΗ ΣΤ`ΑΚΡΟΤΑΤΑ ΣΥΝΟΡΑ, ΣΤΡΑΤΗΓΟ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΣΕ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΦΩΤΕΙΝΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ, ΤΙΣ ΟΡΑΤΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΟΡΑΤΕΣ.
ΠΙΣΤΕΥΩ ΣΤ`ΑΝΑΡΙΘΜΗΤΑ, ΕΦΗΜΕΡΑ ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΠΟΥ ΠΗΡΕ Ο ΘΕΟΣ ΣΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ ΚΑΙ ΞΕΚΡΙΝΩ ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΑΥΤΗ ΡΟΗ ΤΟΥ ΤΗΝ ΑΚΑΤΑΛΥΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ.
ΠΙΣΤΕΥΩ ΣΤΟΝ ΑΓΡΥΠΝΟ ΒΑΡΥΝ ΑΓΩΝΑ ΤΟΥ, ΠΟΥ ΔΑΜΑΖΕΙ ΚΑΙ ΚΑΡΠΙΖΕΙ ΤΗΝ ΥΛΗ – ΤΗ ΖΩΟΔΟΧΑ ΠΗΓΗ ΦΥΤΩΝ, ΖΩΩΝ ΚΙ ΑΝΘΡΩΠΩΝ.
ΠΙΣΤΕΥΩ ΣΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, ΤΟ ΧΩΜΑΤΕΝΙΟ ΑΛΩΝΙ, ΟΠΟΥ ΜΕΡΑ ΚΑΙ ΝΥΧΤΑ ΠΑΛΕΥΕΙ Ο ΑΚΡΙΤΑΣ ΜΕ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ. "ΒΟΗΘΕΙΑ!" ΚΡΑΖΕΙΣ ΚΥΡΙΕ. "ΒΟΗΘΕΙΑ!"` ΚΡΑΖΕΙΣ, ΚΥΡΙΕ ΚΑΙ ΑΚΟΥΩ.
ΜΕΣΑ ΜΟΥ ΟΙ ΠΡΟΓΟΝΟΙ ΚΙ ΑΠΟΓΟΝΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΡΑΤΣΕΣ ΟΛΕΣ ΚΙ ΟΛΗ Η ΓΗΣ, ΑΚΟΥΜΕ ΜΕ ΤΡΟΜΟ, ΜΕ ΧΑΡΑ, ΤΗΝ ΚΡΑΥΓΗ ΣΟΥ.
ΜΑΚΑΡΙΟΙ ΟΣΟΙ ΑΚΟΥΝ ΚΑΙ ΧΥΝΟΝΤΑΙ ΝΑ ΣΕ ΛΥΤΡΩΣΟΥΝ, ΚΥΡΙΕ, ΚΑΙ ΛΕΝ: "ΕΓΩ ΚΙ ΕΣΥ ΜΟΝΑΧΑ ΥΠΑΡΧΟΥΜΕ".
ΜΑΚΑΡΙΟΙ ΟΣΟΙ ΣΕ ΛΥΤΡΩΣΑΝ, ΣΜΙΓΟΥΝ ΜΑΖΙ ΣΟΥ, ΚΥΡΙΕ ΚΑΙ ΛΕΝ: "ΈΓΩ ΚΑΙ ΕΣΥ ΕΙΜΑΣΤΕ ΕΝΑ"
ΚΑΙ ΤΡΙΣΜΑΚΑΡΙΟΙ ΟΣΟΙ ΚΡΑΤΟΥΝ ΚΑΙ ΔΕ ΛΥΓΟΥΝ, ΑΠΑΝΩ ΣΤΟΥ ΩΜΟΥΣ ΤΟΥΣ, ΤΟ ΜΕΓΑ, ΕΞΑΙΣΙΟ, ΑΠΟΤΡΟΠΑΙΟ ΜΥΣΤΙΚΟ:
ΚΑΙ ΤΟ ΕΝΑ ΤΟΥΤΟ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ!»

Ο Ν. Καζαντζάκης υπήρξε ο μεγάλος ανθρωπιστής, ο πατριώτης, ο διεθνιστής, ο διανοούμενος της αριστεράς, ο φιλόσοφος, ο υπαρξιστής, ο βαθιά θρησκευόμενος, ο ανένταχτος, ο ελεύθερα σκεπτόμενος και αγωνιζόμενος άνθρωπος, ο ασυμβίβαστος. Και αυτό ακριβώς το γεγονός της μη στράτευσής του σε καμιά ιδεολογία απόλυτα, σε κανένα κομματικό φορέα, του δημιούργησε πολλά προβλήματα στην πορεία του πνευματικού του αγώνα και της λογοτεχνικής του δημιουργίας. Δεν στοχοποιείται μόνο για την πολιτική του δράση, την αντίθεσή του στις τυπολατρίες της εκκλησίας, το δημοτικισμό του· αυτό που του κόστισε ήταν η μη στράτευσή του. Βρισκόταν έτσι, πάντα μόνος στο κέντρο πολιτικών, θρησκευτικών και γλωσσικών παθών στην Ελλάδα.

Επιβίωσε όμως, επιβλήθηκε και καταξιώθηκε διαχρονικά παγκοσμίως με το έργο του και την προσωπικότητά του!

«Μέσα σε κάθε έργο τέχνης που επιβιώνει, πρέπει να αναζητήσει κανείς το ειδικό εκείνο βάρος που επιβάλλεται στο χρόνο και αποσπά την καταξίωσή του. Το ειδικό αυτό βάρος είναι βάρος αλήθειας, βάρος ζωής, βάρος μηνύματος. Στην περίπτωση του Ν. Καζαντζάκη, τόσο οι σύγχρονοί του επιζώντες, θαυμαστές του ή αρνητές του, όσο και νεότεροι, πρέπει να συμφωνήσουν με τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει ο χρόνος, συμπεράσματα που πιθανόν δεν συμπίπτουν με τις απόψεις που τους έκαναν να τον θαυμάσουν ή να τον αρνηθούν.» (Νικηφόρος Βρεττάκος).

Βιβλιογραφία – Πηγές - Σημειώσεις

1. Καζαντζάκης, Nίκος.: «Ασκητική», εκδ. Ελ. Καζαντζάκη. Αθήνα, 1971, Β` έκδοση
2. Καζαντζάκης, Nίκος: «Αναφορά στον Γκρέκο», εκδ. Ελ. Καζαντζάκη. Αθήνα, 1961
3. Nikolaki-Apostolopoulos, Anastasia: "La critique française face à Nikos Kazantzakis", Mémoire de Maîtrise ès Lettres Modernes, Université de Lille III, Sciences Humaines, Lettres et Arts, France 1981
4. Nikolaki-Apostolopoulos, Anastasia: "Le Déracinement dans l`œuvre de Nikos Kazantzakis", Mémoire de D.E.A. ès Lettres Modernes, Université de Lille III, Sciences Humaines, Lettres et Arts, France 1982
5. Σβορώνος, Ν. Γ.: «Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας», εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1976, Β` έκδοση
6. Νικολάκη-Αποστολοπούλου, A.: «Αφιέρωμα στο Ν. Καζαντζάκη: 100 χρόνια από τη γέννησή του», «Ελεύθερη Σκέψη»: τριμηνιαίο ενημερωτικό δελτίο του Μορφωτικού Συλλόγου Μαρκοπούλου Αττικής, Ιαν-Φεβ-Μάρ 1983.
7. Νικολάκη-Αποστολοπούλου, A, καθηγήτρια Γαλλικών: «Νίκος Καζαντζάκης αφιέρωμα», «Έκφραση» περιοδική έκδοση του Πειραματικού Γυμνασίου της Ιωνιδείου Σχολής Πειραιά, τ.3, Ιούνιος 2006, σελ. 18-19.

Νικολάκη-Αποστολοπούλου Αναστασία,

(πτυχιούχος τμ. Γαλλικής Φιλολογίας Α.Π.Θ. (κάτοχος των Maîtrise ès Lettres Modernes και Diplôme d`Etudes Approfondies en Littérature Française et Comparée)

Το κείμενο της δημοσίευσης αυτής στηρίχθηκε σε δύο Mémoires (Διπλωματικές Εργασίες), που εκπονήθηκαν στο Université de Lille III, Sciences Humaines, Lettres et Arts στην πόλη Lille της Γαλλίας για την απόκτηση μεταπτυχιακών τίτλων σπουδών Maîtrise ès Lettres Modernes και Diplôme d`Etudes Approfondies en Littérature Française et Comparée, 1981 - 1982.

Το φωτογραφικό και συνοδευτικό οπτικοακουστικό υλικό αποτελεί προσφορά, για τους σκοπούς του παρόντος άρθρου-αφιερώματος, από το Αρχείο του Μουσείου Καζαντζάκη στη Μυρτιά Ηρακλείου Κρήτης. Ευχαριστούμε θερμά για τη συνεργασία και την εμπιστοσύνη τους την κα. Βασιλειάδη και την κα. Τσάκα. Επίσημος ιστότοπος του Μουσείου: www.kazantzaki.gr

Η επιμέλεια, σύνθεση και προσαρμογή του άρθρου-δημοσιεύματος έγινε από την Ομάδα Σύνταξης MyAegean και το Γιάννη Αποστολόπουλο (inertia).

Όλα τα παραπάνω συνιστούν έργα που υπόκεινται σε προστασία πνευματικής ιδιοκτησίας και παρέχονται με ειδική σύμφωνη άδεια για τη δικτυακή πύλη my.aegean.gr του Πανεπιστημίου Αιγαίου, σύμφωνα με τις αρχές και σκοπούς που αυτή διατηρεί και πρεσβεύει.

Υπενθυμίζεται πως σε περίπτωση αξιοποίησης ή αναδημοσίευσης όλου ή μέρους του παρόντος είναι υποχρεωτική η συμμόρφωση με τους όρους χρήσης της ειδικής άδειας (σχετική σήμανση ή σημάνσεις) με ακριβείς αναφορές στους συντάκτες και δημιουργούς και το μέσο δημοσίευσης. Οποιαδήποτε παρέκκλιση από αυτό συνιστά διωκόμενο αδίκημα.