Γράφει ο Νίκος Τσιόπελας:
Τα αγροπεριβαλλοντικά προγράμματα αποτελούν ένα εναλλακτικό τρόπο προστασίας του περιβάλλοντος, και τα τελευταία χρόνια είναι όλο και πιο δημοφιλή. Η παρούσα έρευνα εξετάζει τα διαθέσιμα δεδομένα εφαρμογής αυτών των προγραμμάτων και καταλήγει ότι παρά την επιτυχία τους σε περιοχές χαμηλής παραγωγικότητας, λόγω της πολυπλοκότητας των εν λόγω συστημάτων, απέχουμε ακόμα αρκετά από το να εφαρμοστούν γενικότερα και να υιοθετηθούν ευρύτερα, και σε μεγαλύτερη κλίμακα, από τους τους αγροτικούς παραγωγούς.
Η εφαρμογή των αγροπεριβαλλοντικών μέτρων είναι μια από τις κύριες πρακτικές του 21ου αι. για την αποτροπή της μείωσης της βιοποικιλότητας στα αγροτικά οικοσυστήματα. Ξεκίνησαν να εφαρμόζονται με τις διαρθρωτικές γεωργικές ρυθμίσεις το 1985 (Οδηγία ΕΟΚ 797/85) και αποσκοπούσαν στη δημιουργία ενός μηχανισμού αποζημιώσεων για τους αγρότες οι οποίοι θα εφάρμοζαν λιγότερο εντατικές αγροτικές πρακτικές σε ευαίσθητες περιβαλλοντικά περιοχές, έχοντας μικρότερες αποδόσεις. Το 1992 η εφαρμογή των αγροπεριβαλλοντικών μέτρων έγινε υποχρεωτική για όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ. Στην ΕΕ τα μέτρα αυτά ήταν και παραμένουν εθελοντικά για τους γεωργούς, και κάθε κράτος μέλος σχεδιάζει το δικό του πρόγραμμα, αν και κατά την τελευταία τροποποίηση του ΚΑΠ το 2014 κάποιες διαχειριστικές πρακτικές έγιναν υποχρεωτικές για τους παραγωγούς που θέλουν να λάβουν επιδότηση.
Ο προϋπολογισμός των αγροπεριβαλλοντικών μέτρων είναι σημαντικού μεγέθους ενώ για πολλές χώρες της ΕΕ φτάνει η και ξεπερνά τα αντίστοιχα ποσά που δαπανώνται για την προστασία τους περιβάλλοντος μέσω άλλων τρόπων. Παραδείγματος χάρη, το 2005 στην Ολλανδία, ο προϋπολογισμός για τη διαχείριση προστατευόμενων περιοχών ήταν €48.8 εκατομμύρια, τη στιγμή που ο αντίστοιχος των αγροπεριβαλλοντικών μέτρων ήταν €42.1 εκατομμύρια. Για τα νέα κράτη μέλη της ΕΕ η διαφορά αυτή μπορεί να είναι ακόμα μεγαλύτερη.
Δεδομένης της υψηλής δαπάνης για αγροπεριβαλλοντικά μέτρα στην ΕΕ, είναι σημαντικό να απαντηθεί το ερώτημα αν όντως έχουν θετικά αποτελέσματα στη βιοποικιλότητα. Οι πρώτες καλά σχεδιασμένες έρευνες που αφορούσαν στη διερεύνηση των αποτελεσμάτων τους, δημοσιεύτηκαν μετά το 2000 και κατέδειξαν ότι περίπου οι μισές από τις εφαρμοζόμενες πρακτικές δεν επέφεραν ουσιαστικά αποτελέσματα στην ενίσχυση της βιοποικιλότητας. Τα πλέον επιτυχημένα σχέδια ήταν αυτά που ήταν εντοπισμένα σε συγκεκριμένα (σπάνια) είδη και συχνά ήταν υπό την παρακολούθηση επιστημόνων ή εθελοντών. Τα μη-στοχευμένα σχέδια για την αύξηση της βιοποικιλότητας, συνήθως ευνοούν κοινά είδη ή δεν έχουν κανένα αποτέλεσμα.
Αποτελεσματικότητα των αγροπεριβαλλοντικών μέτρων στη διάρκεια του χρόνου. Τα ευρήματα της έρευνας έδειξαν ότι τα μέτρα που εφαρμόστηκαν μετά το 2007 δεν ήταν πιο αποτελεσματικά από τα αντίστοιχα πριν από το 2007. Αν και κατά τις δύο περιόδους τα αγροπεριβαλλοντικά μέτρα έδειξαν αποτελεσματικότητα, δεν υπήρξε βελτίωση αυτής με την πάροδο των ετών.
Αποτελεσματικότητα των αγροπεριβαλλοντικών μέτρων μεταξύ παραγωγικών και μη παραγωγικών περιοχών. Τα αγροπεριβαλλοντικά μέτρα μπορούν να καταταχθούν ανάλογα με το αν εφαρμόζονται σε αγροτικές περιοχές μη παραγωγικές, όπως τα όρια των αγρών και τις παραγωγικές περιοχές όπως τα αρόσιμα εδάφη ή τα λιβάδια. Η εφαρμογή αγροπεριβαλλοντικών μέτρων σε περιοχές μη παραγωγικές ήταν πολύ περισσότερο αποτελεσματική από τις αντίστοιχες σε παραγωγικές περιοχές. Είναι όμως σημαντικό να συνεκτιμηθεί πως η πληθώρα των ειδών δεν είναι ο μοναδικός τρόπος μέτρησης της ποικιλότητας, απλώς είναι αυτός που μπορεί να γίνει ευκολότερα κατανοητός και χρηστικός από τους φορείς που λαμβάνουν πολιτικές αποφάσεις.
Αποτελεσματικότητα των αγροπεριβαλλοντικών μέτρων στην ανάπτυξη των οικοσυστημικών υπηρεσιών. Για πολλές από τις οικοσυστημικές υπηρεσίες, όπως η παραγωγή τροφής η ρύθμιση των ζιζανίων , η επικονίαση, και η ανακύκλωση των θρεπτικών ουσιών του εδάφους, οι αγρότες είναι από τις κύριες ομάδες που επωφελούνται. 'Άλλες υπηρεσίες όπως η ποιότητα του αέρα και του νερού, αλλά και η διατήρηση τοπίων πολιτιστικής αξίας, είναι κοινά αγαθά.
Αποτελεσματικότητα των αγροπεριβαλλοντικών μέτρων σε περιοχές χαμηλής εκμετάλλευσης σε σχέση με εντατικά καλλιεργούμενες περιοχές. Στην Ευρώπη οι περιοχές χαμηλής αγροτικής εκμετάλλευσης, όπου οι παραγωγικές δυνατότητες της γης είναι περιορισμένες από βιοφυσικούς ή κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες, είναι σήμερα αυτές με τη μεγαλύτερη βιοποικιλότητα και φιλοξενούν τους μεγαλύτερους αριθμούς απειλούμενων ειδών. Πολλές από αυτές βρίσκονται στα νέα κράτη μέλη της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης. Οι περιοχές αυτές δέχονται σήμερα πιέσεις, αλλού από την εγκατάλειψη των αγροτικών πρακτικών και αλλού από την εντατικοποίηση αυτών. Η εφαρμογή αγροπεριβαλλοντικών μέτρων σε περιοχές χαμηλής παραγωγικότητας, φαίνεται να έχει πολύ θετικά αποτελέσματα Ως σήμερα, τα αγροπεριβαλλοντικά μέτρα είχαν σχεδιασθεί με μοναδικό γνώμονα την αύξηση της βιοποικιλότητας και όχι την ανασύσταση του αγροτικού οικοσυστήματος, καθιστώντας τα έτσι φθηνότερα και αποτελεσματικότερα σε περιοχές χαμηλής παραγωγικότητας. Στην πραγματικότητα όμως χρειάζονται περισσότερα στοιχεία για να εκτιμηθεί η πραγματική αποδοτικότητα των μέτρων στις περιοχές αυτές.
Σχέση κόστους-αποτελεσματικότητας των αγροπεριβαλλοντικών μέτρων σε σύγκριση με άλλες μεθόδους διατήρησης. Ως δράση διατήρησης, τα αγροπεριβαλλοντικά μέτρα στοχεύουν στη μείωση των επιπτώσεων των καλλιεργητικών πρακτικών σε είδη τα οποία διαβιούν στα αγροτικά οικοσυστήματα. Βέβαια, δεν είναι η μόνη λύση στην προστασία αυτών των ειδών. Υπάρχουν και άλλα διαχειριστικά εργαλεία τα οποία μπορούν να εφαρμοστούν στα αγροτικά οικοσυστήματα. Παρόλα αυτά, η γνώση μας είναι περιορισμένη όσον αφορά στη σχετική αποτελεσματικότητα αυτών των διαφορετικών στρατηγικών. Προφανώς, η σύγκριση της σχέσης κόστους-αποτελεσματικότητας μεταξύ των αγροπεριβαλλοντικών μέτρων και της δημιουργίας προστατευόμενων περιοχών είναι σημαντική γιατί και τα δύο είναι επιδοτούμενα από δημόσια κονδύλια και έχουν αντίκτυπο στην πρωτογενή παραγωγή. Η επένδυση στη μια από τις δύο στρατηγικές δεν είναι αναγκαίο να σημαίνει λιγότερους πόρους για την άλλη γιατί η παροχή κονδυλίων για τα αγροπεριβαλλοντικά μέτρα έχει διαφορετικό βασικό σκοπό, που δεν είναι άλλος από την υποστήριξη των εισοδημάτων των παραγωγών και την απολαβή κοινωνικών αγαθών από τη γεωργία.
Ο ανθρώπινος παράγοντας. Η συμμέτοχή σε σχέδια αγροπεριβαλλοντικών μέτρων είναι συνδεδεμένη με υλικά κίνητρα όπως οι αποζημιώσεις και η ευκολία εφαρμογής των πρακτικών. Πολλοί ερευνητές έχουν υπογραμμίσει ότι ο σχεδιασμός οφείλει να λαμβάνει υπόψη τις καταστάσεις και τις συμπεριφορές στον αγροτικό τομέα, προτείνοντας παράλληλα τη συνεργασία οικολόγων και κοινωνικών επιστημόνων. Επιπλέον, οι αγρότες είναι περισσότερο εκπαιδευμένοι στις καλλιεργητικές τεχνικές και σπάνια γίνονται δέκτες πληροφοριών που έχουν να κάνουν με την περιβαλλοντική διαχείριση. Ωστόσο, η οριζόντια εφαρμογή των αγροπεριβαλλοντικών μέτρων συνήθως δε συμπεριλαμβάνει εκπαίδευση αγροτών και αυτός είναι ένας λόγος για τη σχετικά χαμηλά απόδοσή τους. Μια έρευνα στο Ηνωμένο Βασίλειο έδειξε ότι η εκπαίδευση των παραγωγών σε σχετικές σχολές αυξάνει την ικανότητά τους και διαμορφώνει μια περισσότερο επαγγελματική αντιμετώπιση, αν και φαίνεται πως η διάχυση της γνώσης αυτής δεν είναι πολύ εφικτή μεταξύ των παραγωγών.
Πηγή:
Batary et al (2015), The role of agri-environment schemes in conservation and environmental management. Conservation Biology, 29(4): 1006–1016
Διαθέσιμο από:
Μαθαίνοντας από την ευρωπαϊκή εμπειρία. Η έρευνα τα τελευταία είκοσι χρόνια στην Ευρώπη έχει δείξει πως η εφαρμογή των αγροπεριβαλλοντικών μέτρων είναι επωφελής για τη βιοποικιλότητα των αγροτικών οικοσυστημάτων, οδηγώντας στην πλειονότητα των περιπτώσεων σε αύξηση των αριθμών των ειδών που διαβιούν μέσα σε αυτά. Επιπρόσθετα, υπάρχουν ενδείξεις ότι σε κάποιες χώρες έχουν επιβραδύνει το ρυθμό απώλειας της βιοποικιλότητας. Η διαμόρφωση του αγροτικού τοπίου και η ύπαρξη οικολογικών διαβαθμίσεων μεταξύ των περιοχών όπου εφαρμόζονται αγροπεριβαλλοντικά μέτρα και των γειτονικών τους είναι σημαντικές για την αύξηση της αποτελεσματικότητας. Αυτή η γνώση δημιουργεί τις προϋποθέσεις για εφαρμογή των μέτρων σε περιοχές όπου υπάρχει μικρότερο ποσοστό επιτυχίας όπως οι εντατικά καλλιεργούμενες εκτάσεις, με τη δημιουργία μιας πολυσύνθετης δομής τοπίου η οποία αποδίδει περισσότερους φυσικούς πόρους. Οι Ευρωπαίοι έχουν επίσης μάθει ότι τα αγροπεριβαλλοντικά μέτρα είναι δαπανηρά και, ως εργαλείο πολιτικής, είναι περίπλοκα. Δυστυχώς, δεν είναι εύκολο να βελτιωθεί η αποτελεσματικότητά τους γιατί πρέπει να είναι απλά στην εφαρμογή τους, εφαρμόσιμα σε μεγάλες κλίμακες και ελκυστικά προς τους παραγωγούς.
Πηγές εικόνων (επιμέλεια από ομάδα σύνταξης MyAegean): (Anna_Frodesiak), (Climate and Ecosystems Change Adaptation Research University Network), (StateofIsrael)